Εἶχα τήν τύχη νά βιώσω αὐτό τό ὑψηλό καί θαυμάσιο ἔτος τοῦ 1940. Μιά κατάσταση καί μιά ζωή πού δύσκολα μποροῦν οἱ νεώτεροι νά καταλάβουν. Ὄχι μόνο ἐκεῖνο τό πρωί τῆς 28^ης Ὀκτωβρίου, μά ὅλο τό διάστημα πού κρατοῦσε τό ἀλβανικό μέτωπο μικροί καί μεγάλοι, γυναῖκες καί ἄντρες, στρατιῶτες καί μετώπισθεν, ἀναπνέαμε μέσα στήν ἀτμόσφαιρα τοῦ ΟΧΙ, δεμένοι ὅλοι σέ μιά ὁλότητα μοναδική. Τό ἀποδείκνυαν τά γράμματα τῶν στρατιωτῶν, τά γράμματα γνωστῶν καί ἀγνώστων πρός τούς στρατιῶτες, τά μάλλινα πού ἔπλεκαν οἱ γυναῖκες γιά τούς μαχητές, τά τραγούδια, οἱ ἐφημερίδες, οἱ γελοιογραφίες, οἱ εὐχές, οἱ προσευχές, οἱ δοξολογίες, οἱ πανηγυρισμοί κάθε φορά πού κάποια πόλη κατελάμβανε ὁ στρατός μας, τό θαῦμα πού ζούσαμε. Κι αὐτά πράγματα ἁπτά. Π.χ. Ἡ μητέρα μου ἔπλεκε μάλλινα, καμπάνες, δοξολογίες.

Καί ἦταν τόσο αὐθόρμητα ὅλα αὐτά, τόσο φυσικά. Κανείς δέν κατάλαβε πώς δημιουργήθηκε αὐτή ἡ κατάσταση. Διότι βέβαια δέν δημιουργήθηκε. Ὁ Ἕλληνας, ἀφοῦ εἶχε ἀπαλλαγεῖ ἀπό ἐπιβλαβεῖς ἐπιρροές καί εἶχε ἀναπτύξει τόν ἑλληνικό του χαρακτῆρα, ζοῦσε τώρα ἁπλά τήν παράδοσή του, πού ἀπό καταγωγῆς φώλιαζε μέσα του. Ἄλλωστε δέν ἦταν ἡ πρώτη φορά πού ἀκούστηκε αὐτό τό ΟΧΙ. Πάρα πολλές φορές μάλιστα διά μέσου τῶν αἰώνων καί μέ πολλούς τρόπους. Ὁ Ὅμηρος τό ἐξέφρασε μέ τό «εἷς οἰωνός ἄριστος ἀμύνεσθαι περί πάτρης» (Ἰλιάδ. Μ, 243). Ἔπειτα, ὅταν ὁ Πέρσης ὑπό πολύ ἀνάλογες συνθῆκες, ἀπαιτοῦσε «γῆν καί ὕδωρ», ὁ Λεωνίδας στίς Θερμοπύλες πρόβαλε τό ἴδιο αὐτό ΟΧΙ μέ τό ἐπίσης λακωνικότατο «μολών λαβέ». Μάλιστα, πολύ χαρακτηριστικά ὁ ποιητής τόνιζε ἀργότερα σχετικά:

Τιμή σ’ ἐκείνους ὅπου στή ζωή των ὥρισαν νά φυλάγουν Θερμοπύλας... ὅταν προβλέπουν (καί πολλοί προβλέπουν) πώς... οἱ Μῆδοι ἐπί τέλους θά διαβοῦνε (Καβάφης).

Ἀλλά καί μετέπειτα, ὅταν ὁ Μωάμεθ ζητοῦσε τή βασιλεύουσα, τό ΟΧΙ αὐτό ἐξέφρασε περίτεχνα καί ξεκάθαρα ὁ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος: «Τό τήν πόλιν σοι δοῦναι οὔτ’ ἐμόν, οὔτ’ ἄλλον τῶν κατοικούντων ἐνταῦθα· κοινῇ γάρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν μή φειδόμενοι τῆς ζωῆς ἡμῶν». Δηλαδή: «Δέν εἶναι στό χέρι τό δικό μου, οὔτε κανενός ἀπό ὅσους κατοικοῦν ἐδῶ, νά σοῦ παραδώσουμε τήν Πόλη. Μέσα στό εἶναι μας, στήν Παράδοσή μας, εἶναι τό νά πεθάνουμε μᾶλλον παρά νά παραδοθοῦμε, πράγμα πού μέ τή θέλησή μας καί χωρίς ἐξωτερική πίεση τό κάνουμε.

Γιά νά φθάσουμε στό 1821, τήν ἔκφραση τόσων καί τόσων ΟΧΙ τῆς 400 χρόνων σκλαβιᾶς, ὁπότε θά ἀκουστεῖ σέ χίλιους τόνους καί μέ μύριους τρόπους. Θά γίνει τραγούδι, ὅπως τό «καλύτερα μιᾶς ὥρας ἐλεύθερη ζωή» τοῦ Ρήγα, θ’ ἀνάψει τό δαδί τοῦ Σαμουήλ στό Κούγκι, θά τό κάμουν οἱ Σουλιώτισσες χορό στό Ζάλογγο, θά σαρκωθεῖ στήν ἔξοδο τοῦ Μεσολογγίου, θά κάψει μέ τό μπουρλότο τοῦ Κανάρη τόν Τούρκικο στόλο.

Ξαναγυρίζουμε στή θαυμάσια, ἄν καί φοβερή, ἐκείνη ἐποχή τοῦ 1940 γιά νά τελειώσουμε μέ δύο μόνο ἐπισημάνσεις. Ἡ πρώτη: Τό ΟΧΙ τοῦ 40 ἀσφαλῶς δέν ἦταν ἕνα καπρίτσιο τῆς φυλῆς, μιά τρέλα ἴσως. Ὅπως τά παλαιότερα ΟΧΙ ὑπηρέτησαν καί τό ἔθνος καί τήν ἀνθρωπότητα, τό ἴδιο συνέβη καί στήν προκειμένη περίπτωση. Κανείς δέν ἀγνοεῖ ὅτι τό ἑλληνικό ΟΧΙ τοῦ 1940 ὑπῆρξε ἡ πρώτη «ἀτομική βόμβα» τοῦ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, πού ἔφερε τά πρῶτα ρήγματα

στόν Ἄξονα καί προετοίμασε τήν πτώση του. Δέν κατέπληξε ἁπλῶς τήν ἀνθρωπότητα, ἀλλά κυριολεκτικά τή δυνάμωσε, τήν παραδειγμάτισε, τήν ἐνέπνευσε καί τήν ξύπνησε γιά νά σηκωθεῖ, νά ἀντισταθεῖ κατά τῆς λαίλαπας καί νά νικήσει. Καί ἡ δεύτερη ἐπισήμανση: Τό ’40 ἦταν τό πιστοποιητικό τῆς συνέχειας τῆς φυλῆς. Τῆς φυλῆς μέ τά κάποια ἐλαττώματα, μερικά μάλιστα ξενόφερτα καί ἐπίκτητα, ἀλλά καί τά πολλά προτερήματα, πού στό εἶναι της ἔχει κυρίως αὐτή τήν ἰδιάζουσα ἑλληνική ζύμη, ἴδια καί ἀναλλοίωτη ἀπό τά βάθη τῶν αἰώνων μέχρι σήμερα.

Μιά ζύμη ὄχι κούφια, ἀλλά μέ μεγάλο καί ὑ π έ ρ ο χ ο , ὅπως κάπως φάνηκε ἀπό τά παραπάνω, εἰδικό βάρος. Ὁ Περικλῆς μεταξύ τῶν ἄλλων θά ἔλεγε ὅτι χαρακτηριστικό τῶν Ἑλλήνων εἶναι καί ἡ τόλμη, ὄχι ἀπό ἀμάθεια βέβαια, διότι γνωρίζουμε πολύ καλά τούς κινδύνους τοῦ πολέμου καί τά καλά τῆς εἰρήνης, ὅμως δέν ἀποφεύγουμε τόν κίνδυνο τῆς μάχης(Ἐπιτάφ. Θουκ. Β΄ 40).

Μακάρι νά μή χρειαστεῖ σύντομα μιά νέα τέτοια ἐπιβεβαίωση, ἀλλά νά τήν πραγματώνει ὁ καθένας μας ἁπλά στούς «εἰρηνικούς» καιρούς μας. Καί κάτι ἀκόμη: Ἡ ἀτμόσφαιρα ἐκείνη τῆς ἑνότητας καί τοῦ δυναμισμοῦ μας μακάρι νά ἀποτελέσει ἕνα κυρίαρχο χαρακτηριστικό τῆς κοινωνικῆς, πολιτικῆς καί ἐθνικῆς ζωῆς μας.

Δ. Μιχόπουλος

τ. Ἐπιθεωρητής

Δημ. Ἐκπαιδεύσεως