Η παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι διάσπαρτη από βίους αγίων που, με την πρώτη ανάγνωση, φαντάζουν ως ριζικές και σχεδόν προκλητικές αφηγήσεις άρνησης του κόσμου. Μέσα σε αυτή τη χορεία των ασκητών, η μορφή της Οσίας Ευφροσύνης (εορτάζει 25 Σεπτεμβρίου) κατέχει μια ξεχωριστή θέση, όχι μόνο για την ένταση της θυσίας της, αλλά και για το βαθύ θεολογικό περιεχόμενο των πράξεων της. Ο βίος της δεν είναι απλώς η ιστορία μιας γυναίκας που μεταμφιέστηκε σε άνδρα για να μονάσει· είναι μια ζωντανή πραγματεία περί της ελευθερίας εν Χριστώ, της αποκατάστασης του θεϊκού «κατ' εικόνα» και της υπέρβασης των φυσικών και κοινωνικών ορίων στο όνομα της απόλυτης αγάπης προς τον Θεό.

Η αφετηρία της πνευματικής πορείας της Ευφροσύνης είναι η άρνηση. Γόνος της αλεξανδρινής αριστοκρατίας, προορισμένη για έναν λαμπρό γάμο και μια ζωή υλικής αφθονίας, καλείται να επιλέξει ανάμεσα σε δύο κόσμους: τον ορατό κόσμο της ασφάλειας, της τιμής και των συμβάσεων, και τον αόρατο κόσμο της Βασιλείας του Θεού. Η επιλογή της να εγκαταλείψει την πατρική εστία δεν πρέπει να ερμηνευθεί ως μια πράξη συναισθηματικής αδιαφορίας, αλλά ως μια βαθιά υπαρξιακή και θεολογική τοποθέτηση. Είναι η έμπρακτη εφαρμογή του λόγου του Κυρίου: «ὃς ἀγαπᾷ πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος» (Ματθ. 10:37).

Στην πατερική σκέψη, η αληθινή ελευθερία δεν ταυτίζεται με την πληθώρα επιλογών που προσφέρει ο κόσμος, αλλά με την απελευθέρωση από τα πάθη και την προσκόλληση στα κτιστά. Η Ευφροσύνη, απορρίπτοντας τον πλούτο, τη δόξα και τον γάμο, δεν αποποιείται απλώς κάποιες κοινωνικές συμβάσεις· αποδεσμεύεται από τα ισχυρότερα δεσμά της φθαρτής φύσης για να αφοσιωθεί ολοκληρωτικά στο «ἑνός ἐστι χρεία». Η φυγή της είναι στην πραγματικότητα μια πορεία προς την ουσιαστική ελευθερία της ψυχής.

Το απολυτίκιο της Οσίας συμπυκνώνει με θεολογική ακρίβεια τον πυρήνα του αγώνα της: «Ἐν σοὶ Μῆτερ ἀκριβῶς διεσώθη τὸ κατ᾽ εἰκόνα». Η ορθόδοξη ανθρωπολογία διδάσκει ότι ο άνθρωπος, πλασμένος «κατ' εικόνα» Θεού, αμαύρωσε αυτή την εικόνα με την πτώση. Ο σκοπός της πνευματικής ζωής είναι ηαποκατάσταση αυτής της εικόνας και η πορεία προς το «καθ' ομοίωσιν», δηλαδή τη θέωση. Ο βίος της Ευφροσύνης αποτελεί ένα υπόδειγμα αυτής της ανακαινιστικής πορείας.«Λαβοῦσα γὰρ τὸν σταυρόν, ἠκολούθησας τῷ Χριστῷ»: Ο σταυρός της ήταν η οικειοθελής νέκρωση του θελήματός της, η αποδοχή της αφάνειας και η σκληρή άσκηση.«Ὑπερορᾷν μὲν σαρκός... ἐπιμελεῖσθαι δὲ ψυχῆς»: Η πράξη της αποτελεί την ύψιστη διδασκαλία για την ορθή ιεράρχηση. Σε έναν κόσμο που θεοποιεί το σώμα και το πρόσκαιρο, η Ευφροσύνη υπενθυμίζει την αθανασία της ψυχής και την ανάγκη μέριμνας για αυτήν. Ολόκληρη η ασκητική της πολιτεία ήταν μια διαρκής προσπάθεια να ζήσει αυτή την αλήθεια, μετατρέποντας το σώμα από όργανο ηδονής σε όργανο προσευχής και λατρείας.

Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο του βίου της, η μεταμφίεση σε άνδρα και η είσοδός της σε ανδρώα μονή. Οι Πατέρες της Εκκλησίας, σχολιάζοντας παρόμοιες περιπτώσεις, ομιλούν για «πνευματική ανδρεία» και «ανδρικό φρόνημα», αποδίδοντας την αρετή της γενναιότητας στην ψυχή, ανεξαρτήτως του βιολογικού φύλου.

Η πράξη της Ευφροσύνης δεν συνιστά άρνηση της θηλυκής της ταυτότητας, αλλά υπέρβαση των κοινωνικών και, κατ' επέκταση, των φυσικών περιορισμών για την επίτευξη ενός υπερφυσικού σκοπού. Όπως σημειώνει ο Απόστολος Παύλος, εν Χριστώ «οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ» (Γαλ. 3:28), υπονοώντας ότι μπροστά στον Θεό και στη δυνατότητα της αγιότητας, οι βιολογικές και κοινωνικές διακρίσεις αίρονται. Η επιλογή της να ζήσει ως μοναχός Σμάραγδος ήταν:

1)   Ένα πρακτικό μέσο: Ο μόνος τρόπος να διαφύγει τον γάμο και να επιδοθεί σε μια μορφή άσκησης που ήταν απρόσιτη για τις γυναίκες της εποχής της.

2)   Μια συμβολική πράξη: Μια δήλωση ότι η ψυχή που καίγεται από τον θείο έρωτα δεν περιορίζεται από καμία σύμβαση. Η Οσία «παρέβλεψε την φύσιν», όπως αναφέρουν τα Συναξάρια, για να κερδίσει τη Χάρη.

Για τριάντα οκτώ έτη, η Οσία Ευφροσύνη έζησε ως ταπεινός μοναχός Σμάραγδος, κερδίζοντας τον θαυμασμό των υπολοίπων μοναχών, χωρίς κανείς να γνωρίζει το μυστικό της. Αυτή η «κρυπτή άσκηση» αποτελεί την κορωνίδα της ταπείνωσης. Σε έναν κόσμο που διψά για αναγνώριση, η Οσία επιλέγει την απόλυτη αφάνεια, εφαρμόζοντας την ευαγγελική προτροπή: «σὺ δὲ ὅταν προσεύχῃ, εἴσελθε εἰς τὸ ταμεῖόν σου... καὶ προσεύξαι τῷ πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ» (Ματθ. 6:6). Η αρετή που δεν επιδεικνύεται προστατεύεται από τον μεγαλύτερο εχθρό, την υπερηφάνεια. Η αποκάλυψη της ταυτότητάς της στο τέλος της ζωής της δεν γίνεται για την προσωπική της δόξα, αλλά για τη σωτηρία του πατέρα της, του Παφνουτίου, ο οποίος, συγκλονισμένος από το μεγαλείο της θυσίας της, ακολούθησε και ο ίδιος τον μοναχικό βίο.

Ο βίος της Οσίας Ευφροσύνης είναι ένα θεολογικό κείμενο γραμμένο όχι με μελάνι, αλλά με το αίμα της καρδιάς και τον ιδρώτα της άσκησης. Μας διδάσκει ότι η αυθεντική χριστιανική ζωή είναι μια πορεία ριζικής ανατροπής: η αδυναμία γίνεται δύναμη, η αφάνεια δόξα και η άρνηση του κόσμου γίνεται η απόλυτη κατάφαση στην αγάπη του Θεού. Η μορφή της παραμένει διαχρονικά επίκαιρη, καλώντας κάθε πιστό να αναρωτηθεί για τις δικές του προσκολλήσεις, να ιεραρχήσει τις αξίες του και να αναζητήσει εκείνη την ελευθερία που μόνο η ολοκληρωτική αφοσίωση στον Χριστό μπορεί να χαρίσει.

Επιμέλεια Δ.Τζαφέρης

Θεολόγος Λαμπαάριος Ιερού μας Ναού