Ἡ Ἱστορία ἔχει νά μᾶς δείξει λαμπρές σελίδες ἡρωϊσμοῦ, δόξας καί τιμῆς, ἀλλά ἔχει νά μᾶς θυμίσει καί θλιβερά γεγονότα, πού ματώνουν τά τοπία τῆς μνήμης. Κι ἕνα τέτοιο θλιβερό συμβάν εἶναι ἡ ἀποφράδα ἡμέρα τῆς 29ης Μαΐου τοῦ 1453, ἡμέρα κατά τήν ὁποία ἡ βασιλίδα τῶν πόλεων, ἡ Κωνσταντινούπολη ἔπεφτε στά χέρια τῶν Ὀθωμανῶν μέ ἀρχηγό τό Μωάμεθ Β΄ τόν Πορθητή, ἐνῶ τήν ὑπερασπιζόταν ὁ Κωνσταντῖνος ΙΒ΄ ὁ Παλαιολόγος.

Ἄν ἀναζητηθοῦν τά αἴτια τῆς πτώσης τῆς Βασιλεύουσας πόλης θά πρέπει νά στραφεῖ κανείς στήν ἀνικανότητα τῶν τελευταίων Αὐτοκρατόρων καί στίς μεταξύ τους διενέξεις πού ἄφησαν τούς Ὀθωμανούς νά ροκανίζουν χρόνο μέ τό χρόνο τήν πάλαι ποτέ κραταιή Αὐτοκρατορία, στό θρησκευτικό φανατισμό μεταξύ ἑνωτικῶν καί ἀνθενωτικῶν, στήν καταφυγή πολλῶν νέων στά Μοναστήρια πού εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἀποδυνάμωση τοῦ στρατοῦ καί στή στρατιωτική ὑπεροχή τῶν τούρκων (160.000 ἐπιτεθέμενοι μέ 150 πλοία καί μέ πυροβόλα, ἔναντι 8.000 ἀμυνομένων μέ 25 πλοῖα καί 700 μαχητῶν τοῦ Γενουάτη Ἰωάννη Ἰουστινιάνη πού ἐπέβαιναν σέ δύο πλοῖα). Καί μπορεῖ μέν ἡ ἕνωση τῶν ἐκκλησιῶν νά ὑπογράφτηκε στή Φεράρα στίς ἀρχές τοῦ 1439, ἦταν ὅμως τυπική καί δέν εἶχε οὐσιαστικό ἀποτέλεσμα. Ἡ μισαλλοδοξία ἦταν ἀγεφύρωτη, ἀφοῦ - ἀναφέρεται αὐτό ὡς παράδειγμα - ὁ τελευταῖος Πρωθυπουργός τοῦ Βυζαντίου, δούκας Λουκᾶς Νοταρᾶς, εἶχε πεῖ: «κρεῖττον ἐστίν ἰδεῖν ἐν μέσει τῆ πόλει φακιόλιον βασιλεῦον τούρκων ἤ καλύπτραν λατινικήν». Δέν «πῆγε» ὅμως ἀπό τήν τιάρα τοῦ πάπα, ἀλλά ἀπό ὀθωμανικόν σπαθί... Ἔτσι ἡ βοήθεια δέν ἦρθε ποτέ ἀπ’ τή Δύση.

Στίς 28 Μαΐου - παραμονή τῆς ἅλωσης - ὁ Παλαιολόγος μετέσχε στήν τελευταία πάνδημη λειτουργία τῆς Ἁγια-Σοφιᾶς καί τήν ἑπόμενη ἡμέρα Τρίτη, 29 Μαΐου 1453 - ἀφοῦ εἶχε πρῶτα ἀπαντήσει στό Μωάμεθ στήν ἔκκλησή του νά παραδώσει τήν Πόλη «τό τήν πόλιν σοι δοῦναι, οὔτ’ ἐμόν ἐστιν οὔτ’ ἄλλου τῶν κατοικούντων ἐν ταύτῃ· κοινῇ γάρ γνώμῃ πάντες αὐτοπροαιρέτως ἀποθανοῦμεν καί οὐ φεισόμεθα τῆς ζωῆς ἡμῶν». Ἔπεφτε ἡρωϊκά μαχόμενος στήν πύλη τοῦ Ρωμανοῦ. Ὅταν πιά εἶχε διαπιστώσει πώς δέν ὑπῆρχε ἐλπίδα σωτηρίας μπόρεσε, μέσα στήν ἀπελπισία του, ν’ ἀναφωνήσει: «Οὐκ ἐστίν τίς τῶν Χριστιανῶν τοῦ λαβεῖν τήν κεφαλήν μου ἀπ’ ἐμοῦ;». Ἦταν πιά ἡ μέρα πού ἀκούστηκε, ὡς κραξιά κουκουβάγιας τή νύχτα, «ἑάλω ἡ Πόλις». Ἡ νύφη τοῦ Βοσπόρου, πού’χε τά ριζοθέμελά της στό Βύζαντα καί στούς Μεγαρεῖς καί ποὔχε ἐγκαινιαστεῖ ὡς νέα Ρώμη ἀπ’ τό Μέγα Κωνσταντίνο τό 330 μ.Χ. καί γιά μιά χιλιετία καί πλέον ὡς φάρος τηλαυγής φώτιζε Ἀνατολή καί Δύση ἔπαυε νά’ναι Ἑλληνική. Καί δυστυχῶς, οὔτε ἐπέπρωτο νά ξαναγίνει, παρά τό γεμάτο ἐλπίδες δίστιχο πού ἀπηύθυνε ὁ πληγωμένος λαός στήν Παναγία «σώπασε κυρα-Δέσποινα καί μήν πολυδακρύζεις  πάλι μέ χρόνια καί καιρούς πάλι δικά μας θα’ναι». Ἕνα δίστιχο παρηγορητικό γιά τή Θεοτόκο, ἀλλά καί γιά τόν ἴδιο τόν ἑαυτό του...

Μετά τήν ἅλωση τῆς πόλης, οἱ ἀσιάτες βάρβαροι δέν σεβάστηκαν τίποτα. Προέβησαν σέ σφαγές, σέ λεηλασίες καί σέ καταστροφές. Ἀφοῦ καί ὁ ἴδιος ὁ πορθητής ἀπόρησε γιά τό κακό πού ἔγινε. Ὁ Ἄγγλος Βυζαντινολόγος Στίβεν Ράνσιμαν σημειώνει πώς ὁ Πορθητής περιφερόμενος στούς δρόμους τῆς ἁλωμένης Πόλης, μετά ἀπ’ τήν τριήμερη λεηλασία, μονολογοῦσε μέ πολλή, θα’λεγε κανείς ὑποκρισία. «Τί πόλη παραδώσαμε στή λεηλασία καί τήν καταστροφή».

Στήν Ἁγια-Σοφιά, τό περίλαμπρο αὐτό ἔργο τοῦ Ἰουστινιανοῦ, τό κόσμημα τῆς Πόλης, ἀλλά καί ὁλόκληρης τῆς Ὀρθοδοξίας, δέν λαμπυρίζει πιά ὁ σταυρός. Τή θέση του ἔχει πάρει τό μισοφέγγαρο. Καί γύρω της, κατά τρόπο ἀπαράδεκτο καί ἀφύσικο ὑψώνονται πιά τέσσερις μιναράδες. Θλιβερή, ἀναντίλογα, ἡ ἐπέτειος τῆς ἅλωσης τῆς Πόλης, τῆς κοσμόπολης, γιά μᾶς τούς Ἕλληνες. Καί κάθε τέτοια ἐπέτειος πρέπει νά μᾶς ὁδηγεῖ σέ αὐτογνωσία καί προβληματισμό. Γιατί λαός, πού ξεχνάει τήν ἱστορία του, τήν ξαναζεῖ. Καί πρέπει, μέ περίσκεψη καί σοβαρότητα, νά στέκεται μπροστά σέ τέτοια συμβάντα. Ἄν οἱ Βυζαντινοί δέν ἦταν φορτωμένοι μέ ἁμαρτήματα, ἄν δέν διαπνέονταν ἀπό φανατισμό καί μισαλλοδοξίες, ἄν δέν ἄφηναν, τά τελευταία πρίν τήν ἅλωση χρόνια, τήν Αὐτοκρατορία ἀπροστάτευτη κι ἄν ἦσαν λιγότερο μοιρο λάτρες, δέν θά ἔφταναν στήν 29η Μαΐου 1453.

Τά παθήματα πρέπει κάποτε νά μᾶς γίνονται μαθήματα. Γιατί, φοβᾶται κανείς, ψύχραιμος μελετητής καί ἀναλυτής τοῦ σήμερα, ὅτι ὡς Νεοέλληνες, πέφτουμε σέ σφάλματα τῶν προγόνων μας. Βάζουμε πάνω ἀπ’ τό ἀλληλέγγυο «ἐμεῖς» τό φίλαυτο «ἐγώ» καί προτάσσουμε πάνω ἀπ’ τήν πατρίδα τό σπίτι μας, τό συμφέρον μας, μέ πρωτοπόρους τούς ἡγέτες μας πού μᾶς ὁδήγησαν στήν ταπείνωση καί στήν εὐτέλεια.

Ἡ θλιβερή ἐπέτειος, παρά τήν πίκρα πού ἐνσταλάζει ἡ μνήμη της στό εἶναι μας, ἄς εἶναι καί μέρα περισυλλογῆς, αὐτογνωσίας καί ἀλλαγῆς τῆς ἀλλόκοτης νοοτροπίας πού ἀποκτήσαμε τίς τελευταῖς δεκαετίες ἀπεμπολώντας ἀξίες πού γιά αἰῶνες μᾶς κράτησαν ὄρθιους καί ζωντανούς.

ΣΤΑΘΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ